Tổng thống Philippines Duterte đã hai lần hoãn việc chấm dứt Thỏa thuận thăm viếng lẫn nhau giữa quân đội Philippines-Mỹ (sau đây sẽ gọi tắt là VFA), và thời hạn cho thỏa thuận này sắp hết. Khi Hoa Kỳ và Trung Quốc gây chiến ở Biển Đông và eo biển Đài Loan, ông Duterte sử dụng VFA như một con bài thương lượng giữa hai cường quốc, trang RTI cho hay.
Philippines và Mỹ đã ký thỏa thuận trao đổi các chuyến thăm quân sự vào năm 1998, tái khẳng định nghĩa vụ của họ theo “Hiệp ước phòng thủ lẫn nhau” (MDT) ký năm 1951. Đây là một trong những thỏa thuận quân sự quan trọng của liên minh Philippines-Mỹ. Nếu Philippines rút khỏi thỏa thuận này, quân đội Mỹ sẽ không thể tiếp tục tiến hành các cuộc tập trận quân sự ở Philippines hay cho tàu thuyền, máy bay đi qua Philippines để bao quát Biển Đông.
Rommel Banlaoi, Chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu Trung Quốc của Philippines, tin rằng chính phủ Rodrigo Duterte đang chơi một trò chơi giữa hai cường quốc Hoa Kỳ và Trung Quốc.
Mặc dù ngày chấm dứt thỏa thuận VFA đã bị hoãn lại để giành được sự ủng hộ từ Washington, nhưng Philippines vẫn giữ lợi thế thương lượng khi có thể dọa rút khỏi thỏa thuận, đồng thời dỡ bỏ lệnh cấm thăm dò dầu khí tại các vùng biển tranh chấp ở Biển Đông, để cùng phát triển tài nguyên dầu khí với Bắc Kinh.
Tuy nhiên, khi cuộc bầu cử tổng thống vào tháng 5 năm sau đến gần, “chính sách đối ngoại độc lập” của ông Duterte chắc chắn sẽ phải chịu sức ép lớn hơn nữa khi tranh chấp Biển Đông ngày càng nóng lên và Hoa Kỳ tích cực tham gia vào các vấn đề khu vực.
Trước tình hình hơn 200 tàu Trung Quốc tụ tập trên bãi đá ngầm Whitsun ở Biển Đông và việc tàu Cảnh sát biển Trung Quốc trục xuất các phóng viên truyền hình Philippines trong vùng đặc quyền kinh tế, bản thân ông Duterte và chính phủ của ông đã có thái độ tương đối ôn hòa với Trung Quốc và thậm chí lựa chọn việc im lặng, nhưng đã vấp phải sự chỉ trích dữ dội từ phe đối lập.
Một trong những tướng đối lập là cựu Tư pháp Philippines Antonio Carpio, người tích cực bênh vực chủ quyền của Philippines trên Biển Đông.
Ông Carpio cho rằng theo cách bố trí Biển Đông của Trung Quốc, các căn cứ ở đảo Phú Lâm, quần đảo Trường Sa và bãi cạn Scarborough có thể tạo thành tam giác chiến lược, nhưng vẫn còn khoảng trống trong tam giác chiến lược này. Một khi VFA chấm dứt, Trung Quốc thu hồi bãi cạn Scarborough; sau khi xây dựng xong, với tên lửa hành trình chống hạm, sức chiến đấu của Trung Quốc sẽ có thể bao trùm toàn bộ Biển Đông.
Nói cách khác, việc Philippines rút khỏi VFA không chỉ có nghĩa là quân đội Mỹ sẽ không thể tiến hành các cuộc tập trận ở Philippines, hoặc quân đội, tàu và máy bay quân sự của Mỹ sẽ không thể đi qua Philippines cho đến khi họ đến các điểm đến khác. Mà việc đó cũng sẽ gửi một thông điệp tới Bắc Kinh rằng lằn ranh đỏ không còn tồn tại nữa. Các vị có thể bắt đầu giành lấy miếng bánh Biển Đông.
Carl Thayer, một chuyên gia về Biển Đông từ Đại học New South Wales, Úc, phát biểu tại Diễn đàn của Hiệp hội Nhà báo nước ngoài Philippines ngày 13/4 rằng chính quyền Washington tin rằng cán cân quân sự ở khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương đang trở nên bất lợi hơn đối với Hoa Kỳ, điều này sẽ làm gia tăng những toan tính của Trung Quốc và gia tăng nguy cơ thay đổi hiện trạng ở Đài Loan và Biển Đông.
Ông Thayer cho rằng việc tập hợp các tàu dân quân Trung Quốc trên rạn san hô Đá Ba Đầu là một đòn phản công nhằm vào nỗ lực của quân đội Mỹ nhằm tăng cường tự do hàng hải ở Biển Đông, đe dọa việc tái ký VFA, và làm gián đoạn khả năng Philippines và Hoa Kỳ tái củng cố quan hệ đồng minh của họ. Điều này chứng tỏ rằng không có chiến lược nào của Hoa Kỳ có thể thay đổi hiện trạng khu vực.
Một nguồn tin quân sự Philippines không muốn nêu tên đã nói với Hãng thông tấn Trung ương rằng chính phủ Philippines không muốn dính líu đến sự kình địch Mỹ-Trung, nhưng người dân bị “kích động” bởi tranh chấp Biển Đông, điều này khiến chính phủ chịu nhiều sức ép và không thể làm ngơ trước cuộc chạy đua trên Biển Đông của Mỹ – Trung.
Có vẻ như ông Duterte sẽ không dễ dàng từ bỏ chiến lược thương lượng VFA. Ông nói vào tháng 12 năm ngoái rằng nếu Hoa Kỳ không thể cung cấp ít nhất 20 triệu liều vắc xin COVID-19, ông sẽ chấm dứt VFA; Duterte cũng nói vào tháng 2 rằng nếu Hoa Kỳ muốn gia hạn thỏa thuận trao đổi quân sự, “thì phải trả tiền”.
Trước khi cựu Tổng thống Donald Trump rời nhiệm sở, Cố vấn An ninh Quốc gia, Bộ trưởng Không quân và Quyền Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ đã lần lượt đến thăm Philippines, gửi các thiết bị quân sự và huấn luyện trị giá ít nhất 2,268 tỷ peso.
Đại sứ Philippines tại Hoa Kỳ, Jose Manuel Romualdez, cho biết vào tháng 3 rằng Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ đã đệ trình danh sách hỗ trợ quân sự theo lịch trình cho Philippines, danh sách này “dường như đủ để đáp ứng các yêu cầu của chúng tôi”.
Bất chấp việc chính quyền Manila cuối cùng có rút khỏi VFA hay không, ông Thayer tin rằng căng thẳng ở eo biển Đài Loan và Biển Đông chắc chắn sẽ gia tăng. Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của chính quyền Biden sẽ dẫn đến các cuộc chạm trán trên biển và trên không thường xuyên hơn, đồng thời Hoa Kỳ và Trung Quốc cũng sẽ gây áp lực lớn hơn lên các nước trong khu vực để yêu cầu họ chọn bên.
Manila đã thông báo với Hoa Kỳ vào tháng 2 năm ngoái rằng họ sẽ rút khỏi thỏa thuận về các chuyến thăm lẫn nhau giữa lực lượng quân sự hai nước. Mặc dù chính phủ Philippines đã hai lần đề nghị kéo dài thời hạn bãi nhiệm thêm nửa năm, nhưng thời hiệu sẽ hết hạn vào tháng 5; vì vẫn còn một khoảng thời gian đệm để rút khỏi VFA, nếu ông Duterte không còn bị hoãn nữa, VFA sẽ được lên lịch sẽ chấm dứt vào tháng Tám.
